بیماری های متابولیک ارثی

متابولیسم فرایندی است که طی آن بدن انسان از غذاهایی که می خورد انرژی کسب می کند. غذا از پروتئین، کربوهیدرات و چربی ساخته شده است. مواد شیمیایی در سیستم گوارش از شکستن مواد غذایی تولید می‏شوند.

ناهنجاری متابولیکی زمانی اتفاق می افتد که واکنش های شیمیایی در بدن به صورت غیر نرمال انجام شوند و فرایند متابولیسم را آشفته کنند. گروه های مختلفی از ناهنجاری های متابولیکی وجود دارد بعضی ها روی شکستن آمینواسیدها، کربوهیدرات ها و چربی ها اثر می گذارند و گروه دیگر بیماری‏های میتوکندریایی هستند که روی بخش هایی از سلول  که انرژی تولید می کنند اثر می گذارند.

ناهنجاری متابولیکی زمانی اتفاق می افتد که واکنش های شیمیایی غیرطبیعی در بدن، فرایند متابولیکی بدن را تغییر دهند که می تواند به عنوان یک آنومالی ژنی منفرد ارثی تعریف شود. اکثرا به عنوان بیماری اتوزومال مغلوب است.

بسیاری از این اختلالات به صورت اتوزومال مغلوب به ارث رسیده اند ، مانند بیماری Niemann-Pick و بیماری Gaucher ، و تعداد کمی از آنها به صورت مغلوب وراثتی مرتبط با X مانند بیماری فابری و سندرم هانتر (MPS II) به ارث می برند. در بیشتر این اختلالات ، به دلیل تجمع مواد طبیعی که بعداً سمی می شوند ، یا اثرات کاهش توانایی در سنتز ترکیبات اساسی ، مشکلاتی بوجود می آید.

بیماری های متابولیک ارثی بیماری هایی هستند که در آنها هضم نهایی یک یا چند ماده غذایی مانند پروتئین، قند یا چربی در بدن نوزاد از بدو تولد مختل می شود و در نتیجه کودک نمی تواند از این مواد غذایی برای رشد و تکامل استفاده کند. بنابراین این گروه از مواد غذایی که به طور معمول برای رشد و تکامل کودکان مفید هستند، برای سلامتی این کودکان خطرناک می شوند و حالت سمی پیدا می کنند و بر بسیاری از اندام های بدن او از جمله مغز، کبد و قلب تاثیر منفی می گذارند.

علائم بیماری‏های متابولیک ارثی

برخی از علائمی که می تواند با اختلالات متابولیکی ایجاد شود بی حالی، کاهش وزن، زردی و تشنج است. علائم بیان شده بسته به نوع اختلال متابولیکی متفاوت است. چهار دسته از علائم وجود دارد: علائم حاد، علائم حاد دیررس، علائم عمومی پیشرونده و علائم دائمی.

انواع

کلاسهای اصلی اختلالات متابولیک عبارتند از:

عدم تعادل اسید پایه

بیماری های متابولیک مغز

اختلالات متابولیسم کلسیم

اختلالات ترمیم- نقص DNA

اختلالات متابولیسم گلوکز

هایپرلاکتاتمی

اختلالات متابولیسم آهن

اختلالات متابولیسم چربی

سندرم سوء جذب

سندرم متابولیک X

خطای متابولیسم در نوزادان

بیماریهای میتوکندری

اختلالات متابولیسم فسفر

پورفیریاس

نواقص پروتئازي

بیماری های پوستی متابولیک

سندرم اتلاف

عدم تعادل آب و الکترولیت

نشانه های بیماری متابولیک نوزادی شامل خواب آلودگی، بی حالی، شل بودن و ناله کردن، بی قراری، استفراغ مکرر، خوب شیر نخوردن، مکیدن ضعیف کودک و امتناع از خوردن، اختلال در تنفس یا به سختی نفس کشیدن، بوی خاص و غیر متعارف ادرار و سایر ترشحات بدن، حال عمومی بسیار بد، تشنج و کاهش هوشیاری و استفراغ  می باشد. برخی از بیماری های متابولیک، دیرتر از زمان غربالگری قابل تشخیص هستند؛ بنابراین نشانه‏های احتمالی این بیماری ها را باید شناخت و با پزشک خانواده در مورد آنها مشورت کرد.

اختلالات متابولیک ارثی یکی از دلایل اختلالات متابولیک است و هنگامی رخ می دهد که یک ژن معیوب باعث نقص آنزیم شود.

این بیماری ها ، انواع زیادی دارند، به عنوان خطاهای ذاتی متابولیسم شناخته می شوند. بیماریهای متابولیک همچنین می توانند در شرایطی که کبد یا لوزالمعده به درستی عملکرد نکنند، ایجاد شوند.

اختلالات متابولیک می تواند در بدو تولد وجود داشته باشد و با غربالگری روتین بسیاری از آنها شناسایی می‏شود. اگر یک اختلال متابولیکی زود تشخیص داده نشود، ممکن است بعد از ظهور علائم، در زندگی تشخیص داده شود. آزمایشات خاص خون و DNA می تواند برای تشخیص اختلالات متابولیک ژنتیکی انجام شود.

غربالگری اختلال متابولیک در نوزادان با روشهای زیر قابل انجام است:

آزمایش خون

تست پوست

تست شنوایی

غربالگری نوزادی بیماری‏های متابولیک ارثی

همه نوزادان باید در هنگام تولد، از سه تا پنج روزگی برای تشخیص به موقع و شروع درمان مناسب برخی از این بیماری‏ها غربالگری شوند. اکثر بیماری‏های متابولیک ارثی، اغلب به صورت ژنتیکی و از پدر و مادر ناقل، اما به ظاهر سالم به نوزاد منتقل می شوند و احتمال بروز آنها در ازدواج های فامیلی نیز بیشتر است. از جمله بیماری‏های شایع متابولیک می‏توان به بیماری پی کی یو ام اس یو دی، گالاکتوزمی و متیل مالونیک اسیدمی اشاره کرد.

روش‏های تشخیص بیماری‏های متابولیک ارثی

 امروزه با روش NGS  (تعیین توالی نسل دوم) می‏توان اکثر بیماری‏های متابولیک حتی موارد ناشناخته را از نظر ژنتیکی تشخیص داد. در برخی از این بیماری‏ها در صورت تشخیص به موقع در دوران نوزادی غربالگری نوزادی می‏توان با درمان مناسب و محدودیت‏های رژیم غذایی از بروز معلولیت و عقب ماندگی ذهنی پیشگیری کرد.

 در آزمایش غربالگری نوزادی 48 تا 72 ساعت پس از تولد نوزاد، چند قطره خون پاشنه نوزاد روی کاغذ مخصوص آزمایشگاه جمع آوری شده، پس از آن این نمونه خون به آزمایشگاه غربالگری نوزادان ارسال می شود. این آزمایش ها بسیار ساده و بدون خطر بوده، نتایج آن نیز در زمان کوتاهی به دست می آید.

به دلیل شیوع نسبتاً زیاد بیماری های متابولیک در کشور که ازدواج های خویشاوندی نیز از مهم ترین علل آن بشمار می رود و از سوی دیگر وجود درمان برای بعضی از آن ها و در دسترس بودن روش های پیشگیری و درمان های جدید، این گروه از بیماری ها از اهمیت ویژه ای برخوردارند که ضمن آشنایی خانواده ها و پزشکان با این بیماری ها می بایست، نسبت به تشخیص به موقع و درمان آن ها اقدام کرد. بعد از انجام آزمایشهای ژنتیک  بیماری متابولیک می توان با تشخیص پیش از تولد در دوران بارداری  از بروز تولد فرزند مبتلا پیشگیری نمود  یا با استفاده از روش PGD (تشخیص پیش از لانه گزینی)  صاحب فرزند سالم شد.

انتخاب مناسب ترین آزمایش های ژنتیکی و همچنین تفسیر نتایج باید با در نظر گرفتن علائم بالینی در هر مورد با دقت انجام شود. این مهم است که به دنبال ترکیبی از تغییرات ژنتیکی در ژن ها و همچنین بررسی ارتباط هر یک از نشانگرهای زیستی با جزئیات باشید. این نیز به ویژه برای درک ویژگی های بالینی بیماران تحت درمان با آنزیم مفید است.